Świat wokół nas: nietoperze

Świat wokół nas

Nietoperze

Już ludzie zamieszkujący jaskinie zauważali i uwieczniali na skałach obecność swoich bliskich sąsiadów – nietoperzy. Po dziś dzień na ścianach niektórych jaskiń można znaleźć ryciny i malowidła obrazujące te ssaki, głównie jako zwierzęta straszne i tajemnicze…

Nietoperze są częstym symbolem w wielu pradawnych wierzeniach. Sztuka Mezopotamii przedstawia stworzenie zwane IMDUGUD – ptak z głową ssaka. Sumerowie nosili talizmany z jego podobizną, chroniące od nieszczęścia.
Według Chińczyków nietoperze przynoszą szczęście. Ssak ten po chińsku nazywa się Fu, co w języku chińskim brzmi tak samo, jak czyta się znak „szczęście”. Szeroko rozpowszechnionym w Chinach talizmanie m, zwanym WU-FU, jest mały krążek, na którym drzewo z korzeniami i gałęziami, będące symbolem życia, jest otoczone przez pięć nietoperzy z głowami zwróconymi do wewnątrz.
Zapewnia on osiągnięcie pięciu rodzajów szczęścia: długowieczności, bogactwa, zdrowia, czynienia dobra oraz przeżycia wszystkiego, co los przeznaczy.

Te zazwyczaj małe stworzenia budzą wielkie emocje, przelatując wieczorami nad naszymi głowami. Z dzieciństwa pamiętam, jak mama mówiła o nietoperzach wplatających się we włosy – zawsze się tego bałam. Natomiast nie taki diabeł straszny, jak go malują. Mianowicie w ubiegłym tygodniu miałam możliwość przyjrzenia się pracy badaczy nad populacją nietoperzy. Były one wyławiane w specjalne siatki. Po określeniu gatunku, zmierzeniu i w przypadku samiczek określeniu ich stanu, zostawały wypuszczone na ciąg dalszy żerowania. Nawet nie przypuszczałam, iż te istoty mogą być takie miłe i ,,słodkie”.
Kilka informacji o tych niezwykłych nocnych szybowcach.
Nietoperze (Chiroptera) są jedną z najbardziej interesujących przy tym mało znanych grup ssaków. Wraz z ptakami są jedynymi współcześnie żyjącymi na Ziemi kręgowcami, które opanowały zdolność aktywnego lotu. Ich kończyny przednie przekształcone są w błoniaste skrzydła, zaś tylne, zaopatrzone w pazurki, służą do poruszania sie po podłożu oraz do zawieszania sie na spoczynek.

Nietoperze są drugim, po gryzoniach, rzędem ssaków pod względem liczby gatunków – znanych jest ich ok. 970 (w Polsce dotychczas stwierdzono 26 gatunków do niedawna było ich 21). Występują niemal na całej kuli ziemskiej, najliczniej w tropikach. W puszczy Amazońskiej żyje ponad 100 gatunków tych zwierząt.

U nietoperzy występuje ogromna różnorodność sposobów odżywiania się. Większość gatunków jest owadożerna, ale istnieją także gatunki drapieżne, rybożerne, owocożerne, a trzy południowoamerykańskie gatunki wampirów przystosowały sie do odżywiania krwią ptaków i ssaków. Podstawowym pokarmem naszych krajowych nietoperzy są owady. Niektórym gatunkom zbierającym pokarm z liści zdarza się zjadać także pająki, a gatunkom polującym nad wodami różne wodne bezkręgowce, a nawet małe rybki. Nietoperze polują nocą, a ich ofiarami są przede wszystkim te owady, które są niedostępne dla ptaków owadożernych, aktywnych w dzień. Przy czym ich selektywność żerowania dotyczy prawie wyłącznie wielkości ofiar. Często owady występujące w danym miejscu najliczniej stanowią ich główny składnik pożywienia. Ofiary są wówczas łatwe do wyśledzenia i schwytania. W ten sposób nietoperze są ważnymi regulatorami liczebności owadów wykazujących tendencje do masowych pojawów. W ciągu nocy jeden nietoperz potrafi zjeść owady o masie równej 30% masy własnego ciała. Borowiec wielki przez noc może zjeść 30 chrabąszczy, a nocek rudy 500 komarów. Licząca 500 osobników kolonia nocków dużych pożera w ciągu lata około 2 ton owadów.

Nietoperze na ogół nie budują schronień, lecz wykorzystują najrozmaitsze kryjówki zarówno naturalne (dziuple drzew, jaskinie), jak i zbudowane przez człowieka. Wykazują one dużą plastyczność w zasiedlaniu poszczególnych terenów. Nie daje się wyróżnić gatunków ściśle związanym z jednym typem środowiska. Np. rozród tego samego gatunku może odbywać się w głębi kompleksu leśnego, a zimowanie na obszarze zurbanizowanym, obfitującym w odpowiednie kryjówki. W czasie żerowania prawie zawsze wykazują związek z terenami zalesionymi lub ze skupiskami drzew. Tereny otwarte charakteryzują się zwykle ubóstwem nietoperzy. Wynika to z jednej strony z mniejszej dostępności pokarmu, a z drugiej z braku punktów odniesienia, ułatwiających orientację w terenie.

Nietoperze są jedną z najbardziej zagrożonych grup ssaków. Rozwój cywilizacji i niekorzystne zmiany zachodzące w środowisku – chemizacja, zmniejszanie się bazy pokarmowej, ubywanie naturalnych schronień – sprawiły, że liczebność populacji wielu gatunków poważnie zmalała a wiele z nich stoi na krawędzi zagłady. Jednym z poważniejszych zagrożeń dla egzystencji nietoperzy jest ubywanie naturalnych kryjówek. Starych domów, z piwnicami, strychami, okiennicami stale ubywa, a nowoczesne budownictwo nie zawsze zapewnia nietoperzom możliwość schronienia. Starych, dziuplastych drzew jest coraz mniej. Rozległe, młode monokultury nie dają praktycznie żadnych schronień. Jak można pomóc nietoperzom? Jedną z wypróbowanych metod jest zwiększenie liczby schronień. Buduje się sztuczne podziemia, adaptuje strychy i piwnice.
Bardzo skuteczną metodą stosowaną głównie w lasach jest rozwieszanie sztucznych dziupli i specjalnych skrzynek, podobnych nieco do ptasich budek lęgowych. W wielu krajach opracowano szereg różnych typów skrzynek dla nietoperzy. Odpowiednio wykonane i umiejscowione są chętnie zasiedlane przez nietoperze.

Z wyjątkiem podkowców ,właściwie wszystkie krajowe gatunki nietoperzy można spotkać w skrzynkach, a także w budkach lęgowych dla ptaków. Schronienia te służą jako kryjówki przejściowe w okresie przelotów między kryjówkami zimowymi a letnimi, jako letnie schronienia dla osobników samotnych (samców) oraz jako miejsca przebywania kolonii rozrodczych. Nie stwierdzono zimowania nietoperzy w skrzynkach, co niewątpliwie wynika z warunków klimatycznych panujących w naszym kraju..

Począwszy od wczesnej wiosny, przez większą część roku, samce nietoperzy żyją samotnie. Ich kryjówkami są miejsca o podobnym charakterze jak kryjówki samic w koloniach rozrodczych – dziuple drzew i wszelkiego rodzaju zakamarki budowli, jednak z reguły szukają schronień chłodniejszych. Dopiero jesienią, gdy rozpoczyna się sezon godowy aktywność samców wzrasta. Szczególnie spektakularne są rytuały godowe niektórych gatunków. Samce borowców i karlików w okresie godów zajmują swoje terytoria i emitują specjalny rodzaj sygnałów socjalnych. Zależnie od gatunku, siedząc w dziupli lub też oblatując terytorium, nawołują tymi głosami godowymi samice Z kolei wspólnymi arenami popisów samców np. mopka, gacków czy niektórych nocków są wybrane schronienia podziemne i ich okolice. Do takich szczególnych miejsc zlatują się w okresie późnego lata i jesieni osobniki obu płci ze znacznego obszaru w celu odbycia godów. Aktywność ta, nazywana czasem jesiennym rojeniem nie jest całkowicie poznana i nadal pozostaje tematem licznych badań. Każdy gatunek ma swoje indywidualne cechy i rytuały. Jeżeli chodzi o przyjście na świat nowego potomka także różnie z tym bywa. Ciąża u podkowców trwa dwa miesiące.. Najczęściej samice rodzą jedno młode. W kolonii rozrodczej rozmnaża się 50-70 proc. samic, ponieważ nie każda samica rodzi potomstwo co roku. Już podczas porodu samica wisi głową w dół (inaczej niż u innych krajowych nietoperzy). Mama od razu przytrzymuje młode skrzydłami, trzyma je mocno, wylizuje i kieruje na druga parę sutków. Noworodki podkowców maja wiec przywilej chociaż przez chwilę pospać, jak normalny ssak, głową do góry.

Niezwykłą cechą tych ssaków jest zdolność do echolokacji. Zdecydowana większość gatunków w czasie lotu emituje ultradźwięki, które jako echo wracają do ucha, informując o otoczeniu. Ten niezwykły „radar” został poznany przez naukowców dopiero 50 lat temu. Więc nie ma szans na zaplątanie się go w nasze włosy.
Jedno z przysłów mówi: „Nietoperz w pustą głowę nigdy się nie wkręci”…
Amelia Piegdoń