Sanoczanie w Powstaniu Warszawskim

Sanoczanie w Powstaniu Warszawskim

 

Chociaż Sanok leży dość daleko od Warszawy, to wśród walczących w Powstaniu Warszawskim nie brakło ludzi związanych z naszym miastem. Na sanockim cmentarzu (Cmentarz Centralny) spoczywa aż dziesięcioro warszawskich powstańców:

• Danuta Antonina Przystasz,
• Wanda Komska z domu Kaczkiewicz
• Zdzisława Trznadel
• Adam Kulczycki
• Mieczysław Przystasz
• Jan Sawczak Knihinicki
• Stefan Grzyb
• Edward Solon
• Romuald Bobrzak
• Mikołaj Kasprowicz

Życie każdej z tych osób jest godne poznania i odrębnego artykułu. Oto kilka najważniejszych informacji o poszczególnych osobach:

Danuta Przystasz (13.06.1920 r.- 03.11.2019 r) – major Wojska Polskiego, Dama Krzyża Srebrnego Orderu Virtuti Militari nadanego rozkazem z 20.11.1944 r. (zatwierdzony w 2002 r.) Honorowa Obywatelka Sanoka, pseudonimy „Sławomira Mędrzycka”, „Skiba” członek Ruchu Miecz i Pług, współorganizatorka i komendantka autonomicznej organizacji kobiecej Związek Kobiet Czynu. Uczęszczała do Gimnazjum Żeńskiego im. Emilia Plater
w Sanoku. Działała także w Lidze Morskiej i Kolonialnej. Przed wybuchem wojny w 1939 przeszła szkolenia przysposobienia obronnego, głównie sanitarne. Po klęsce wrześniowej zaangażowała się w działalność konspiracyjną w ramach Chłopskiej Organizacji Wolności „Racławice”. Uczestniczyła w różnych akcjach m.in. w przerzutach polskich wojskowych na Węgry. Jednocześnie uczyła się w Sanoku na tajnych kompletach, uzyskując w styczniu 1942 maturę. Z powodu licznych aresztowań w Sanoku, na przełomie marca i kwietnia tego roku wyjechała do Warszawy, gdzie nawiązała kontakt z tworzącą się organizacją kobiecą Związkiem Kobiet Czynu, która działała autonomicznie przy Ruchu Miecz i Pług. Od jesieni 1942 do wybuchu powstania warszawskiego stała na jej czele. Brała udział w powstaniu warszawskim jako łączniczka w Kompanii Sztabowej Zgrupowania AK „Żywiciel” na Żoliborzu. Po klęsce powstania wyszła z miasta wraz z ludnością cywilną. Zdołała zbiec
z transportu do obozu w Pruszkowie i przedostała się w rejon Skierniewic, gdzie odtwarzało się kierownictwo „Miecza i Pługa” oraz struktury tej organizacji (włącznie ze Związkiem Kobiet Czynu). Po rozwiązaniu MiP działała w ramach Wojskowego Korpusu Służby Bezpieczeństwa, a następnie została mianowana dowódcą Samodzielnego Oddziału Pomocniczej Służby Kobiet AK w stopniu kapitana czasu wojny. Jednocześnie zajmowała się nauczaniem języka polskiego i historii wiejskiej młodzieży. Po rozwiązaniu WKSB w kwietniu 1945, udała się do Olsztyna. Tam pracowała w biurze Delegata Rządu, prowadziła kursy repolonizacyjne dla młodzieży warmińskiej i mazurskiej, współuczestniczyła też w uruchomieniu drukarni Spółki Wydawniczej „Zagon”. W październiku 1945 została aresztowana przez UB. Po ciężkim śledztwie zwolniono ją pod koniec maja 1946. W 1947 zamieszkała w Warszawie, gdzie w 1951 ukończyła Wydział Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Jednakże nie mogła zgodnie z wykształceniem znaleźć pracy. W rezultacie zajęła się pracą redaktorską i edytorską, zwłaszcza w zakresie podręczników szkolnych, w Wydawnictwach Szkolnych i Pedagogicznych. Pod koniec 1981 r. przeszła na emeryturę. Działała w warszawskiej Rodzinie Katyńskiej (jej brat zginął w Katyniu), współpracowała Muzeum Powstania Warszawskiego, Fundacją „Archiwum Pomorskie AK” i Memoriałem Generał Marii Wittek.

Wanda Komska z domu Kaczkiewicz (ur. 22 stycznia 1922 r. zm. 24 stycznia 1992) – studiowała w Warszawie, na tajnych kompletach, medycynę, podczas Powstania sanitariuszka, po wojnie w wojsku jako felczer. Żona płk. Stanisława Komskiego, dowódcy m.in. 11 Pułku Czołgów i Artylerii Pancernej w Giżycku (1953-1961), komendanta WKU
w Sanoku (1966-1975).

Zdzisława Trznadel, ps. „Mała’’ – ur. 1922 r. w Warszawie, przed wojną mieszkała na Starówce w Warszawie. Do konspiracji trafiła przez swojego młodszego brata, który przed wojną był harcerzem, a w czasie okupacji działał w podziemiu. Została łączniczką AK. Po wybuchu powstania dostała rozkaz przedostania się na Żoliborz, jednak nie udało jej się to, dlatego powróciła na Starówkę. Tam skierowano ją do oddziału saperów „Gozdawy’’, w którym służył jej brat. Pozostała z nimi aż do końca powstania. Zajmowali się m.in. przenoszeniem amunicji przez kanały i podkładaniem ładunków wybuchowych. Po upadku powstania zamieszkała u znajomej w Piastowie, jednak znalazło ją gestapo i trafiła do obozu w Pruszkowie. Udało jej się stamtąd uciec do domu swojej ciotki w Opocznie, dzięki pomocy polskich pielęgniarek. Po wojnie osiedliła się w Sanoku. Odznaczona Warszawskim Krzyżem Powstańczym, medalem ,,Za Warszawę” oraz Odznaką Grunwaldzką.

Adam Kulczycki – ps. „Kropowicz”, ur. 15 grudnia 1921 roku w Węgierskiej Górce, syn Stanisława Kulczyckiego i sanoczanki Heleny z domu Strojek. Okupację spędził
w Warszawie (rodzice z jedną z sióstr wywiezieni zostali na Sybir), pracując jako zawodowy żołnierz ZWZ-AK przy wykonywaniu magazynów i skrytek broni w I Obwodzie „Radwan”, w batalionie „Łukasiński”. W czasie okupacji ukończył konspiracyjną Szkołę Podchorążych im. płk. Leopolda Lisa-Kuli i otrzymał awans na stopień plutonowy podchorąży.
W Powstaniu Warszawskim walczył w grupie „Północ”, w batalionie „Chrobry I”, naprzód na Woli, potem na Starym Mieście, skąd kanałami przeszedł do Śródmieścia. Ranny, dostał się niewoli. W niemieckim obozie przebywał do maja 1945 r. Po wojnie osiedlił się w Sanoku. Chętnie spotykał się z młodzieżą szkolną i harcerzami, którym opowiadał o wydarzeniach wojennych. Za zasługi na polu bitwy i wieloletnią służbę w ZWZ – AK otrzymał:

• Warszawski Krzyż Powstańczy
• Medal Wojska Polskiego nadany przez MON Rządu Polskiego na Uchodźctwie
• Krzyż Armii Krajowej
• Odznakę Akcji „Burza”
• Odznakę Pamiątkową Batalionu „Chrobry I” AK

Zmarł w 2001 r.

Mieczysław Przystasz ps. „Rola” – ur. 20 stycznia 1914 r. w Kleciach, absolwent Gimnazjum Męskiego w Sanoku (matura – 1933), w 1938 roku uzyskał dyplom magistra praw na Uniwersytecie im. Józefa Piłsudskiego w Warszawie i podjął pracę w sądzie okręgowym w Siedlcach. Po wybuchu wojny zgłosił się do wojska, ale nie zdążył dotrzeć do Kowna, gdzie miał stawić się zgodnie z rozkazem mobilizacyjnym. Po agresji ZSRR na Polskę wrócił do Sanoka w październiku 1939 r. i aktywnie włączył się w działalność konspiracyjną. Na początku 1942 roku, zagrożony aresztowaniem, wyjechał z Sanoka do Warszawy. Przez 2 lata był inspektorem do spraw organizacyjnych w organizacji „Miecz
i Pług” na teren Małopolski. W Powstaniu Warszawskim, pod pseudonimem „Rola”
i „Podgórski”, brał udział w walkach na Starówce, w batalionie im. Czarnieckiego, potem przeszedł kanałami do Śródmieścia. Po kapitulacji wyszedł z Warszawy z ludnością cywilną. W 1945 roku organizował polską administrację na Warmii i Mazurach jako kierownik Wydziału Społeczno-Politycznego w Urzędzie Pełnomocnika Rządu RP w Olsztynie, w październiku tego roku został aresztowany. Po dwóch latach aresztu i śledztwa dostał wyrok 10 lat więzienia. W 1957 roku został zrehabilitowany, wrócił do Sanoka, był radnym, potem wiceprzewodniczącym Miejskiej Rady Narodowej, następnie kierownikiem Powiatowej Komisji Planowania Gospodarczego. Działał w PTTK, Spółdzielni „Społem” oraz Towarzystwie Rozwoju i Upiększania Miasta Sanoka, publikował artykuły w „Roczniku Sanockim”. W 1968 roku, po wystąpieniu o przywrócenie placowi im. Hanki Sawickiej dawnej nazwy „Plac św. Jana” , zwolniony z pracy, co przepłacił chorobą. Potem pracował
w Sanockim Przedsiębiorstwie Budowlanym. Odznaczony m.in. czterokrotnie Medalem Wojska oraz Krzyżem Armii Krajowej przez władze polskie w Londynie i Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Zmarł 27 marca 1986 r.

Jan Sawczak Knihinicki – urodził się w Sanoku 5.11.1896 r. gdzie ukończył szkołę średnią. Dyplom magistra farmacji uzyskał na Uniwersytecie im. Jana Kazimierza we Lwowie. W okresie międzywojennym mieszkał stale w Warszawie. W latach dwudziestych był członkiem Klubu Filatelistycznego „Unia”, a następnie związał się ze Związkiem Filatelistów w Toruniu. Podczas okupacji hitlerowskiej w ZWZ – AK, w stopniu porucznika brał czynny udział w Powstaniu, w szeregach oddziału „Bakcyl” (Sanitariat Okręgu Warszawskiego AK). Przeszedł kanałami ze Starego Miasta do Śródmieścia. Wzięty do niewoli pracował w polskim szpitalu wojskowym w Zeithain. Po wojnie osiedlił się
w Toruniu. Dzięki wybitnym zdolnościom organizacyjnym i zamiłowaniu do filatelistyki, przy współudziale adw. Mariana Niklewskiego reaktywował w roku 1946 Związek Filatelistów w Toruniu. Przez szereg lat pełnił funkcję sekretarza tego Związku, a z chwilą powstania Polskiego Związku Filatelistów był wieloletnim prezesem Oddziału. Odznaczony Krzyżem Walecznych, Złotym Krzyżem Zasługi oraz najwyższymi odznaczeniami Polskiego Związku Filatelistów. Zmarł w Toruniu, po ciężkiej, nieuleczalnej chorobie 6 marca 1973 r.

Stefan Grzyb ps. „Adam“, „Zdrowie“ – urodził się 2 września 1913 r. w Sanoku, syn Bronisławy i Franciszka. Nauczyciel, pracował w szkole w Buku koło Dołżycy (1935-1937), potem, do wybuchu wojny, uczył w szkole w Duszatynie koło Komańczy. Po aresztowaniu ojca, Franciszka Grzyba i wywiezieniu go do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen (koniec 1939 r.) Stefan ucieka z Sanoka do Komańczy, gdzie zatrudnił się jako dyspozytor przy transporcie drewna. Mając dokumenty pozwalające mu na swobodne poruszanie się w terenie przygranicznym pomagał uchodźcom idącym na Węgry. W kwietniu 1940 został aresztowany, ale podczas transportu do więzienia w Sanoku zdołał uciec. Przeszedł na stronę węgierską i od maja 1940 roku był kurierem na trasie Kolonice – Sanok, a po likwidacji konsulatu w Ungwarze, od początku 1941 r. na trasie z Budapesztu, przez Żubracze, do Sanoka. Trasa „Las” była w latach 1940-1942 główną trasą kurierską. Baza „Romek” w Budapeszcie kierowała na nią liczne przesyłki pieniężne, a do końca 1940 r. broń i inne materiały dywersyjne. Stefan Grzyb i drugi sanoczanin Kazimierz Sołtysik byli najdłużej na tej trasie chodzącymi kurierami. W pracę konspiracyjną zaangażowana była jego siostra – Janina Grzyb (po wyjściu za maż – Jaklik), która nieraz przyjeżdżała po pocztę do Żubraczego. W kwietniu 1941 r. Stefan Grzyb wraz z Kazimierzem Sołtysikiem zostali aresztowani na terenie Węgier, pod zarzutem przemytu dolarów. Po ciężkim śledztwie skazany został na rok więzienia. Po zwolnieniu z więzienia przerzucony do Kraju, do oddziału partyzanckiego w Puszczy Kampinoskiej. Uczestniczył w Powstaniu Warszawskim, walczył w II Obwodzie „Żywiciel” (Żoliborz) Warszawskiego Okręgu Armii Krajowej, następnie w Grupie „Kampinos” – 78. pułk piechoty – 1. Kompania. W dniu 17 sierpnia 1944r. przeszedł wraz z oddziałami ponownie na Żoliborz, stamtąd trzykrotnie przeprowadzał na Starówkę transport broni, 16 (lub 17) września został ciężko ranny, był w szpitalu św. Stanisława w Skierniewicach, potem w stalagu XI-A w Altengrabow, nr jeniecki – 47552. Po wojnie mieszkał początkowo na Pomorzu, potem w Warszawie. W latach osiemdziesiątych spotykał się z młodzieżą, brał udział w rajdach „Szlakiem kurierów beskidzkich” organizowanych przez PTTK Brzozów. Zmarł w Sanoku 30 września 1999. Odznaczony Medalem Wojska (czterokrotnie), Krzyżem Walecznych oraz Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami.

Edward Solon ps. “Ateński” – urodził się w Zagórzu w 1899 r, zawodowy wojskowy, służył w 2 Pułku Strzelców Podhalańskich, w stopniu kapitana walczył w kampanii wrześniowej. Potem zaangażował się działalność konspiracyjną. Pod nazwiskiem Władysław Żarow działał w warszawskim okręgu AK. W Powstaniu Warszawskim był dowódcą 3 kompanii “Edward” Batalionu Harcerskiego “Wigry” Po wojnie mieszkał
w Sanoku, przy ulicy Mickiewicza. Przekazał przedwojenne elementy umundurowania i odznaki pułkowe na rzecz Muzeum Historycznego w Sanoku. Zmarł 5 czerwca 1971 r.

Romuald Bobrzak (ur. 6 lutego 1928, zm.27 września 2012) – polski inżynier, radny, działacz społeczny. Uczestniczył w Powstaniu Warszawskim (nie udało się ustalić w jakim oddziale walczył). Po wojnie, od 1945 roku, pracował w warsztatach PKP w Łowiczu, następnie, po odbyciu służby wojskowej w latach 1948-1950, osiadł w Sanoku. Był członkiem PZPR. W Sanoku był najpierw zatrudniony w Komitecie Powiatowym PZPR, a od 1952 w Kopalnictwie Naftowym. Ukończył studia wyższe z tytułem magistra inżyniera. Od 1966 pracował w Sanockiej Fabryce Autobusów „Autosan”. Wykonywał różne prace na terenie Sanoka: m.in. był kierownikiem prac remontowych Schodów Franciszkańskich, wykonania alejek w parku miejskim, prac technicznych przy torze łyżwiarskim „Błonie”, koordynatorem robót przy budowie przedszkola w dzielnicy Posada. Pełnił funkcję przewodniczącego Samorządu Mieszkańców Komitetu Obwodowego nr 8. W niepełnym wymiarze godzin był zatrudniony jako nauczyciel w Zespole Szkół Ekonomicznych
w Sanoku. Był także radnym Miejskiej Rady Narodowej w Sanoku (1954 -1958), zasiadał również w Konferencji Samorządu Robotniczego w Sanoku^.

Mikołaj Kasprowicz ps. „Garland” urodził się w Wilnie, 17 września 1917 r. Zmarł w Sanoku 1 sierpnia 1985 r. przez całą okupację w konspiracji, był żołnierzem Nowogrodzkiego Okręgu Armii Krajowej „Nów”. W Powstaniu Warszawskim uczestniczył w stopniu plutonowego, w ramach Stołpecko-Nalibockiego zgrupowania AK por. „Góry” („Doliny”), w Grupie Kampinos – 78. pułk piechoty, 2 kompania

Powstaniu walczyli także inni sanoczanie, których miejsce wiecznego spoczynku jest w różnych częściach świata.: Najbardziej znanym i tym, który odegrał największą rolę
w powstaniu był Franciszek Malik ps. Piorun, Piorun 2. Urodził się 6 marca 1912 w Bażanówce k. Sanoka. Absolwent Gimnazjum Męskiego im. Królowej Zofii w Sanoku, gdzie zdał maturę w 1932. W roku 1936 ukończył Szkołę Podchorążych Piechoty w Ostrowi-Komorowie. W kampanii wrześniowej brał udział jako w stopniu porucznika i dowodził 9. kompanią strzelecką 3. batalionu 2 Pułku Strzelców Podhalańskich, w ramach 22 Dywizji Piechoty Górskiej. Po 17 września 1939 był więźniem NKWD. Po układzie polsko-sowieckim z sierpnia 1941 roku wstąpił do Polskich Sił Zbrojnych. Już jako kapitan, po przeszkoleniu został zrzucony na teren okupowanej Polski. W początkowym okresie Powstania Warszawskiego mianowany został zastępcą dowódcą odcinka taktycznego „Litwin” położonego w dzielnicy Śródmieście Południe. Brał min. udział w zdobywaniu Małej Pasty, bronionej przez Obersturmfuhrera Junga. Od 28 sierpnia został mianowany dowódcą batalionu „Piorun”. Po kapitulacji był więźniem stalagu w Lamsdorf oraz oflagów w Sandbostel i Lubece. Po zakończeniu II wojny światowej, był oficerem Polskich Sił Zbrojnych , ukończył kurs Wyższej Szkoły Wojennej. Osiadł na stałe w Wielkiej Brytanii, gdzie zmarł 24 sierpnia 2006 r.

Rodowitym sanoczaninem był Kazimierz Sołtysik ps. Kazek (ur. 17 lutego 1918 r. zm. 29.06.1992 r.) – kurier na trasie „Las” w latach 1940-1941, po aresztowaniu na terenie Węgier i zwolnieniu z więzienia w Budapeszcie został wraz ze Stefanem Grzybem przerzucony do Kraju i wstąpił do oddziału partyzanckiego w Puszczy Kampinoskiej.
W Powstaniu Warszawskim walczył na Żoliborzu. Dostał się do niewoli. Do Sanoka powrócił w 1946 roku, zdał maturę w czerwcu 1947 roku, a od kwietnia 1948 mieszkał i pracował we Wrocławiu. Był cenionym bibliotekarzem, pełnił funkcję kierownika Oddziału Opracowania Biblioteki WSE. W latach 1960-1978 wykładał przedmiot „bibliotekarstwo” w Studium Bibliotekarskim. Jest autorem obszernych wspomnień, których fragmenty były publikowane (Jan Szatsznajder – Drogi do Polski. Wyd. PRESSTRUST, Wrocław 1991, s. 291 – 307). Odznaczony m.in. Krzyżem Walecznych.

Kolejnym absolwentem sanockiego gimnazjum, który uczestniczył w Powstaniu Warszawskim był późniejszy znakomity kardiolog Tadeusz Hroboni – syn Jana i Felicji
z domu Marek, młodszy brat Stanisława Hroboniego, drużynowego 1 Sanockiej Drużyny harcerzy (1920/21), inżyniera mechanika, absolwenta politechniki lwowskiej, oficera WP, zamordowanego w Katyniu. Tadeusz Hroboni urodził się w Stryju 2 stycznia 1905 r. Lata szkolne spędził w Sanoku, gdzie w 1923 roku ukończył Gimnazjum Męskie im. Królowej Zofii. Był aktywnym harcerzem Hufca ZHP w Sanoku; w 1922 roku pełnił funkcję zastępowego 1 Drużyny Harcerzy im. hetmana Stanisława Żółkiewskiego, a w dniu 22 lutego 1923 roku powołany został na drużynowego tej słynnej drużyny. Funkcję tę pełnił do 30 października 1923 r. do ukończenia gimnazjum. Następnie kształcił się w Szkole Podchorążych Sanitarnych w Warszawie, a potem podjął studia medyczne. Do 1939 pracował w Warszawskim Szpitalu dla Dzieci przy ulicy Mikołaja Kopernika 43. Po wybuchu Powstania Warszawskiego pracował w Szpitalu Dziecięcym, zamienionym w szpital chirurgiczny, a także jako lekarz chirurg w Szpitalu im. Karola i Marii przy ul. Leszno 136 w Warszawie, służąc w oddziale „Bakcyl” (Sanitariat Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej). Był kierownikiem zespołu chirurgów i miał opinię niezwykle utalentowanego lekarza. 6 sierpnia 1944 Niemcy zajęli szpital przy ul. Leszno 136, wypędzili personel, kierując go do Szpitala Wolskiego przy ul. Płockiej 26 (którego personel, ranni i chorzy zostali uprzednio wymordowani przez Niemców). Tam Tadeusz Hroboni objął oddział chirurgiczny i prowadził go do powrotu dra Leona Manteuffla 9 września 1944, po czym współpracował z nim do czasu ewakuacji Szpitala Wolskiego pod koniec października 1944. Po upadku powstania wraz z rannymi opuścił Warszawę. Po wojnie powrócił do niej. Był świadkiem w sprawach o przyznanie rent bądź praw kombatanckich byłym pacjentom oraz powstańcom warszawskim. Pod jego nadzorem w 1947 został ponownie otwarty Szpital im. Karola i Marii w nowej siedzibie przy ulicy Działdowskiej 1. Był pierwszym po wojnie ordynatorem chirurgii – kierownikiem Kliniki Chirurgii Dzieci Akademii Medycznej w Warszawie. Zmarł 31 lipca 1986 r.

Wśród powstańców są także wybitni profesorowie Włodzimierz Antoni Witold Mozołowski, urodzony w Sanoku 8 maja 1895 r. i Julian Krzyżanowski, syn organisty
z Bukowska, absolwent sanockiego gimnazjum oraz sanocki starosta (od czerwca 1939 r. do wybuchu wojny), Zygmunt Mariusz Szacherski. Nie można pominąć także osoby przedwojennego dyplomaty, dziennikarza i wydawcy, w czasie okupacji sekretarza Rady Jedności Narodowej, a po wojnie działacza polonijnego Boleslawa Jozefa Biegi (ur. w Sanoku 27 kwietnia, zmarł 19 stycznia 1976 r.) oraz jego syna, również Bolesława, którego ślub 13 sierpnia 1944 r. został sfilmowany przez powstańczą ekipę filmową.

Nie wszystkim synom sanockiej ziemi udało się przeżyć powstanie. Zginął, na przełomie sierpnia/września 1944 roku, zdolny literat, nauczyciel warszawskich szkół Kazimierz Ciałowicz, urodzony 25 lutego 1906 r. w Kalnicy, absolwent Gimnazjum Męskiego w Sanoku, podporucznik rezerwy Wojska Polskiego, uczestnik kampanii wrześniowej, żołnierz AK.. Na ulicach powstańczej Warszawy poległ również, już na początku powstania, w dniu 4 sierpnia 1944 r. Antoni Owsionka, ps. „Kazimierz”, urodzony w Sanoku 16 stycznia 1892 r. doktor praw, major łączności Wojska Polskiego.

W tych dniach, kiedy cala Polska czci pamięć o bohaterskim zrywie stolicy, my także pamiętamy o powstańcach i ich heroicznej walce. Pochylamy głowy i zapalamy znicze pamięci na mogiłach powstańców, którzy po trudach bohaterskiego życia spoczęli na sanockim cmentarzu. Cześć Ich pamięci!

Opr. Krystyna Chowaniec