Upamiętnienie Ofiar Zagłady na cmentarzu żydowskim

27 stycznia w 77. rocznicę wyzwolenia obozu Zagłady Auschwitz Birkenau, w ramach XIV Obchodów Międzynarodowego Dnia Pamięci o Ofiarach Holokaustu na Podkarpaciu, miało miejsce upamiętnienie Ofiar Zagłady na cmentarzu żydowskim przy ul. Kiczury w Sanoku.

Dr Joanna Potaczek, dyrektor Centrum Dialogu Między Religiami i Narodami przedstawiła krótką historię cmentarza żydowskiego, Żydów sanockich oraz masowych mordów na ludności żydowskiej, polskiej, łemkowskiej i żołnierzach radzieckich, jakie miały miejsce na tym cmentarzu w latach 1942 – 1944. Następnie głos zabrał wiceburmistrz Grzegorz Kornecki, odnosząc się do obchodów Dnia Pamięci o Ofiarach Holokaustu oraz do tragedii jaką doznała ludność żydowska.

Modlitwę za zamordowanych na tym cmentarzu oraz za wszystkie Ofiary Holokaustu przeprowadził ks. Jacek Michno, proboszcz parafii pw. Chrystusa Króla w Sanoku.

Zabrani odczytali symbolicznie kilkanaście nazwisk osób i rodzin żydowskich zamordowanych na cmentarzu. Uroczystość zakończyła się złożeniem kwiatów i zapaleniem zniczy pod pomnikiem ku czci zamordowanych tam ok. 6 tys. ludzi.

W upamiętnieniu uczestniczyli przedstawiciele Urzędu Miasta Sanoka, Powiatu Sanockiego, Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej – Koło w Sanoku, młodzież z Zespołu Szkół nr 1, Zespołu Szkół nr 5 w Sanoku, Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w Sanoku, Ochotniczej Straży Pożarnej w Nowosielcach, przewodnicy Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku oraz mieszkańcy Sanoka.

– Dziękujemy wszystkim instytucjom, młodzieży, mediom oraz osobom, które przyczyniły się do realizacji upamiętnienia tej tragicznej historii oraz uczestniczyły w dzisiejszych obchodach – zakończyła spotkanie dr Joanna Potaczek.

Cmentarz żydowski w Sanoku został założony w XIX w. (dokładna data nie jest znana). Był on drugim sanockim cmentarzem żydowskim, po starej nekropolii z ok. 1720 r., który do czasów wojny znajdował się przy obecnej ul. Jagiellońskiej (na obecnym terenie zielonym naprzeciw sanockiej Galerii). Jego użytkowania zaprzestano jeszcze przed II wojną światową, a został doszczętnie zniszczony w jej trakcie.

Nekropolia zajmuje powierzchnię 1,67 ha, a zachowało się na niej około 50 nagrobków z XIX i XX w. W 1906 przy cmentarzu powstał dom przedpogrzebowy. W latach 30. obszar kirkutu został powiększony.

W czasie II wojny światowej cmentarz był miejscem egzekucji Żydów, Polaków, Łemków i żołnierzy radzieckich (łącznie zamordowano tam ok. 6 tyś osób), rozstrzeliwanych tam w latach 1942-1944.

Mordów na cmentarzu dokonywano przez cały okres okupacji niemieckiej. Nasiliły się one w latach 1942-1943. Rozstrzeliwań dokonywali najczęściej gestapowcy niemieccy z sanockiej placówki: Leo Humeniuk, Johan Lipski, Johan Bӓcker, Müller Fock oraz wielu innych. Pierwszą egzekucję wykonano na rodzinie Stanisława Friede, Żyda, który przeszedł na katolicyzm. Wbrew zakazowi nie chciał nosić on opaski z gwiazdą Dawida, twierdząc, że nie jest Żydem. Jednak Niemcy nie uznali zmiany jego wyznania. Rozstrzelano również cały zarząd sanockiego Judenratu wraz z rodzinami: Strasbergów, Trachmanów oraz Wernerów. Egzekucje najczęściej dokonywano na kobietach, dzieciach, starcach i chorych. Przywożono ich furmankami lub samochodami i lokowano w opuszczonym domu grabarza. Tam ofiary rozbierały się i po kilka osób wychodziły na egzekucję. Uśmiercano je strzałem w tył głowy i

spychano do dołu. Świadkami tych egzekucji m.in. byli: Janina Piotrowska i Jan Smyczyński. Mikołaj Bal zeznał, iż ciała zamordowanych pochowane zostały w 32 grobach masowych o wymiarach 30 na 15 m oraz w 17 pojedynczych ulokowanych na cmentarzu żydowskim, który wówczas znajdował się na posesji Kazimierza Dziubana.

Obecnie na cmentarzu znajduje się lapidarium utworzone z odnalezionych macew pochodzących z tego cmentarza. Według relacji mieszkańców Sanoka, wiele macew z obu nekropolii Niemcy użyli jako budulca do nawierzchni ulic.

W 1988 r. na terenie nekropolii wzniesiono pomnik poświęcony zamordowanym tam ludziom.

Zamordowani na cmentarzu w Sanoku, są to nieliczne nazwiska Żydów:

Hersch Schnall

Mirla Schwan

Szmul Pechter

Baruch, Małka, Matla Dilller

Abraham., Hersch, Hinda, Majer, Samuel Baumwolspiner

Adam, Anna, Stanisław, NN, Fried

Abisch, Berla, Estera, Maria, Sara Gleicher

Szymon Scheiner

Dawid, Helena, Hersch, Salim Tazbenfeld

Sala Zimet